Ψυχοσωματικές ασθένειες του παιδιού και οικογένεια

Γράφει ο Γρηγόρης Βασιλειάδης (συμβουλευτικός ψυχολόγος – ψυχοθεραπευτής)

Στη σύγχρονη ιατρική, κάθε αρρώστια μπορεί να θεωρηθεί ως ψυχοσωματική με την έννοια ότι επηρεάζεται από ψυχολογικούς και κοινωνικούς παράγοντες και όχι μόνο από βιολογικούς. Μια ολιστική διαγνωστική και θεραπευτική αντιμετώπιση πρέπει να εξετάζει την αλληλεπίδραση βιολογικών, ψυχολογικών και κοινωνικών παραγόντων σε σχέση με τη διατήρηση ή μη της υγείας και την εμφάνιση διάφορων νοσημάτων.

Σύμφωνα με μια γενικότερα αποδεκτή έννοια, χαρακτηρίζουμε μια ασθένεια ως ψυχοσωματική όταν η αιτιολογία και η εξέλιξή της χαρακτηρίζεται από τον υπερέχοντα ρόλο των ψυχολογικών ή συγκρουσιακών παραγόντων.

Οι γνωστότερες ψυχοσωματικές ασθένειες / διαταραχές της παιδικής ηλικίας είναι: το άσθμα, το έκζεμα, οι ψυχογενείς κεφαλαλγίες / ημικρανίες, οι σπασμοί, οι διαταραχές της διατροφής (ψυχογενής ανορεξία, βουλιμία, παχυσαρκία), τα κοιλιακά σύνδρομα (ψυχογενείς κοιλιακοί πόνοι. ελκώδης κολίτιδα), οι διαταραχές της ενούρησης και της αφόδευσης, η εξελικτική πολυαρθρίτιδα, ο διαβήτης, ο ψυχογενής νανισμός.

Κάποιες από αυτές τις διαταραχές, όπως ο διαβήτης και το άσθμα, είναι πρωτογενείς, με την έννοια ότι υπάρχει σαφής σωματική διαταραχή. Άλλες όμως, όπως η νευρική ανορεξία, είναι δευτερογενείς με την έννοια ότι δεν υπάρχει σαφής προδιάθεση για σωματική διαταραχή. Σ’ αυτές τις περιπτώσεις γίνεται μετατροπή των συναισθηματικών συγκρούσεων σε σωματικά συμπτώματα.

Αλληλεπίδραση βιολογικών και ψυχολογικών παραγόντων

Είναι γενικά αποδεκτή η συμβολή των ψυχολογικών παραγόντων στις ψυχοσωματικές διαταραχές, χωρίς όμως να έχει διευκρινιστεί με ακρίβεια η φύση της αλληλεπίδρασης βιολογικών και ψυχολογικών παραγόντων. Κοινό χαρακτηριστικό σε πολλές περιπτώσεις ψυχοσωματικής παθολογίας είναι η εμφανής παρουσία συγκρουσιακών συνθηκών στο οικογενειακό περιβάλλον. Σίγουρα όμως δεν μπορούμε να δούμε αυτές τις συνθήκες σαν φαινόμενα του τύπου δράση - αντίδραση γιατί η επίπτωση που έχει ένα τραύμα είναι πάντα συνάρτηση της ευθραυστότητας του ψυχισμού που το δέχεται.

Χαρακτηριστικά της οικογένειας παιδιών με ψυχοσωματική νόσο

Με την περιγραφή των χαρακτηριστικών της οικογένειας δεν υπονοείται ότι συγκεκριμένες οικογένειες παράγουν συγκεκριμένα συμπτώματα μέσα από μια απλή διαδικασία του τύπου αίτιο - αποτέλεσμα, αλλά περιγράφεται ένας γενικός τύπος οικογενειακής αλληλεπίδρασης που ενθαρρύνει τη σωματοποίηση.

Σε ορισμένους τύπους οικογενειακών συστημάτων υπάρχουν μεγαλύτερες πιθανότητες από ότι σε άλλους, για κάποιο από τα μέλη να εμφανίσει ψυχοσωματική διαταραχή. Σε αυτούς τους τύπους οικογενειών, η συμπτωματολογία του άρρωστου μέλους εκφράζει τις διαταραγμένες και προβληματικές οικογενειακές σχέσεις. Η ψυχοσωματική συμπτωματολογία διατηρεί τα υπάρχοντα μοντέλα αλληλεπίδρασης μεταξύ των μελών της οικογένειας και έτσι η οικογένεια φαίνεται να λειτουργεί καλύτερα όταν κάποιο μέλος της είναι άρρωστο.

Πιστεύεται ότι ο συνδυασμός τριών παραγόντων είναι απαραίτητος για την ανάπτυξη ψυχοσωματικών διαταραχών:

·         Πρώτον, το παιδί είναι ευάλωτο σε τέτοιου είδους διαταραχή με την έννοια ότι είναι παρούσα μια ειδική οργανική δυσλειτουργία.

·         Δεύτερον, η οικογένεια του παιδιού ακολουθεί τα εξής χαρακτηριστικά συναλλαγής: σύγχυση ορίων, υπερπροστατευτικότητα, ακαμψία, και αδυναμία για ικανοποιητική λύση των συγκρούσεων. Αυτά τα τέσσερα χαρακτηριστικά αλληλεπίδρασης παρέχουν το κατάλληλο πλαίσιο για τη χρησιμοποίηση της αρρώστιας σαν μέσο επικοινωνίας.

·         Τρίτον, το άρρωστο παιδί παίζει σημαντικό ρόλο στη διατήρηση του τρόπου με τον οποίο η οικογένεια διαχειρίζεται τις συγκρούσεις και αυτός ο ρόλος είναι σημαντική πηγή ενίσχυσης των συμπτωμάτων του.

Το «άρρωστο» παιδί ως μέσο επίλυσης συγκρούσεων

Το άρρωστο παιδί παίζει ένα σημαντικό ρόλο στο οικογενειακό σύστημα αποφυγής των συγκρούσεων. Αυτός ο ρόλος είναι σημαντική πηγή ενίσχυσης των συμπτωμάτων του. Τρία είναι τα χαρακτηριστικά μοντέλα συμπεριφοράς όσο αφορά τις συγκρούσεις στα οποία εμπλέκεται το παιδί και τα οποία το επηρεάζουν με διάφορους τρόπους

-Το παιδί πιέζεται να συμμαχήσει με τον έναν γονιό εναντίον του άλλου.

-Το παιδί φτιάχνει μια σταθερή συμμαχία με τον ένα γονιό εναντίον του άλλου.

-Το ενδιαφέρον και η ενασχόληση με το άρρωστο παιδί χρησιμεύουν στο ζευγάρι για να καλύπτονται οι διαφορές τους και να αποφεύγονται οι συγκρούσεις.

Η επιλογή του συμπτώματος

Η διαπίστωση παρόμοιων διαταραχών στο οικογενειακό ιστορικό θέτει το σημαντικό ζήτημα της κληρονομικότητας. Όμως αν και ισχύει το ζήτημα της οικογενειακής προδιάθεσης, οι ψυχοσωματικές νόσοι, όπως το άσθμα ή το έκζεμα, δεν μεταβιβάζονται γενετικά όπως άλλες κληρονομικές νόσοι. Το αν θα εκδηλωθεί τελικά ψυχοσωματική νόσος εξαρτάται από τις συνθήκες του περιβάλλοντος. Η συγκεκριμένη ψυχοσωματική διαταραχή που εμφανίζει τελικά το παιδί σχετίζεται και με το οικογενειακό ιστορικό και με την οργάνωση της οικογένειας. Για παράδειγμα, η προδιάθεση για άσθμα είναι μια πραγματική σωματική κατάσταση. Όμως μόνο ορισμένα από τα παιδιά που έχουν αυτή την προδιάθεση μεγαλώνουν σε οικογένειες που ενθαρρύνουν και διατηρούν τις ψυχοσωματικές αντιδράσεις και κατά συνέπεια μόνο ορισμένα παιδιά αναπτύσσουν τελικά άσθμα.

Γενικές αρχές για τη θεραπευτική αντιμετώπιση παιδιών με ψυχοσωματικές διαταραχές

Αυτό που δεν πρέπει να αγνοείται είναι ότι το παιδί με την ψυχοσωματική διαταραχή είναι μέρος μιας οικογένειας από την οποία εξαρτάται και η οποία το επηρεάζει. Ειδικά στην περίπτωση των παιδιών με ψυχοσωματική νόσο είναι πολύ σημαντικό να προσπαθούμε να μελετήσουμε την αλληλεπίδραση παιδιού – περιβάλλοντος μέσα στην πολυπλοκότητά της.

Έτσι, αν και η κύρια ευθύνη για τη θεραπεία ανήκει στον παιδίατρο, συχνά είναι απαραίτητη η συνεργασία και με κάποιον ειδικό (ψυχολόγο ή ψυχίατρο) που θα τον καθοδηγεί σχετικά με την ψυχολογική αντιμετώπιση του παιδιού και της οικογένειάς του. Είναι σημαντικό να λέγεται στο παιδί η αλήθεια σχετικά με την πάθησή του και να ενθαρρύνεται να αναλαμβάνει ενεργητικό ρόλο στη θεραπεία ώστε να μπορεί το ίδιο να προλαβαίνει και να ελέγχει τα συμπτώματα.

Το φράγμα που προστατεύει το παιδί από την εμφάνιση ή την επιδείνωση της ψυχοσωματικής νόσου είναι μια στερεή, ισορροπημένη και σταθερή ψυχοσυναισθηματική συγκρότηση. Μια σημαντική ιδιότητα των ψυχοσωματικών διαταραχών είναι η αναστρεψιμότητα, με την προϋπόθεση όμως ότι αντιμετωπίζονται κατάλληλα με παρεμβάσεις που τροποποιούν τις συνθήκες των σχέσεων και ενδεχομένως με ψυχοθεραπεία

Στόχοι της θεραπείας

α) η ίαση της ψυχοσωματικής ασθένειας ή τουλάχιστον καλυτέρευση της πορείας της

β) η αποφυγή των επιπλοκών

γ) η μείωση του δευτερογενούς κέρδους που έχει το παιδί από καταστάσεις που αυξάνουν την εξάρτηση από τους γονείς και την προστατευτικότητά τους προς αυτό

δ) η αύξηση της ικανότητας προσαρμογής στην παρουσία της αρρώστιας

ε) δραστηριότητα φυσική κοινωνική και πνευματική ανάλογη με αυτή των παιδιών της ίδιας ηλικίας

στ) επίδραση στις ψυχολογικές ανάγκες και συγκρούσεις των μελών της οικογένειας ώστε ένα ή περισσότερα μέλη να μην αντιδρούν με ψυχοσωματικά συμπτώματα.

Έχει αποδειχτεί ότι οι θεραπευτικές παρεμβάσεις που επιφέρουν αλλαγή στο οικογενειακό πλαίσιο του ψυχοσωματικά άρρωστου παιδιού, έχουν σαν αποτέλεσμα μια πιο γρήγορη και σταθερή υποχώρηση των συμπτωμάτων σε σχέση με παρεμβάσεις που επικεντρώνονται αποκλειστικά στο παιδί που πάσχει. Έτσι είναι εξαιρετικά σημαντική σε επίπεδο πρόληψης η γνώση του τύπου της οικογενειακής οργάνωσης και λειτουργίας που προδιαθέτει την εμφάνιση ψυχοσωματικών διαταραχών.

Δυσκολίες στη θεραπεία – οφέλη από την ψυχοσωματική νόσο

Συχνά οι γονείς βλέπουν τα συμπτώματα αποκλειστικά ως οργανικά και αρνούνται τη συνεργασία με ειδικό της ψυχικής υγείας. Η ίδια η επιλογή της σωματικής οδού για την έκφραση ψυχολογικών αντιδράσεων, δείχνει τη δυσκολία που υπάρχει στη συνειδητοποίηση των συναισθημάτων. Το παιδί και η οικογένεια επιθυμούν βέβαια την ίαση αλλά από την άλλη μεριά υπάρχουν ορισμένα οφέλη από αυτή την κατάσταση τα οποία και το παιδί και η οικογένεια ασυνείδητα αλλά και ορισμένες φορές συνειδητά θέλουν να διατηρήσουν.

Τέτοια οφέλη είναι η προσοχή και η ιδιαίτερη μεταχείριση που έχει το παιδί από τους γονείς αλλά και η «ισορροπία» που συχνά εξασφαλίζει η αρρώστια του παιδιού στις σχέσεις της οικογένειας.

Από την Εναλλακτική Δράση